Επιδημίες, επιταχυνόμενος φόβος και όποιος αντέχει…

Κείμενο: Όμηρος Ταχμαζίδης

Το 1918 είχε ξεσπάσει η περίφημη «ισπανική γρίπη», η οποία ήταν η αιτία να πεθάνουν δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων σε όλον τον πλανήτη. Τότε είχαν προσβληθεί σε διάστημα ολίγων εβδομάδων τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού. Πρόκειται για ένα καθοριστικό ιστορικό συμβάν, το οποίο είχε σημαντικές επιπτώσεις εις τις τότε κοινωνίες, εις την πολιτική κατάσταση της εποχής και τις διεθνοπολιτικές σχέσεις και, φυσικά, εις τον πολιτισμό και, ειδικότερα, εις τον πολιτισμό της καθημερινότητας. Το κενό εις την διεθνή βιβλιογραφία ήλθε να καλύψει η μελέτη της Laura Spinney «Ο κόσμος με πυρετό. Πως η ισπανική γρίπη άλλαξε την κοινωνία». Ένα βιβλίο κοντά εις τις τετρακόσιες σελίδες.

Οι μαζικές ασθένειες, οι «επιδημίες» ή οι «πανδημίες», όπως θέλει το σύγχρονο «αντιδάνειο», έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε διάφορες ιστορικές περιστάσεις. Ασθένειες όπως η πανώλη, ο τύφος, η χολέρα έσπειραν, κατά καιρούς, τον τρόμο και τον θάνατο και άφησαν ισχυρό αποτύπωμα εις την ιστορία διαφόρων περιοχών της Ευρώπης και του κόσμου. Μια από τις πρώτες ακριβείς περιγραφές για το ρόλο μιας επιδημικής νόσου εις τα ανθρώπινα πράγματα μας παρέχει ο ανυπέρβλητος Θουκυδίδης, ο οποίος καταγράφει ρεαλιστικά τον λοιμό κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Ο λοιμός της αρχαίας Αθήνας αποτελεί το βασικό σημείο αναφοράς του Ελίας Κανέττι εις το θεμελιώδες έργο του «Masse und Macht» (εις τα ελληνικά κυκλοφόρησε ως «Μάζα και εξουσία» σε μετάφραση της Αγγέλας Βερυκοκάκη-Αρτέμη το 1971 από τις εκδόσεις «Ηριδανός») για να περιγράψει τη σχέση «επιδημίας» και «μάζας». Στο κεφάλαιο «Ο επιζών» ο συγγραφέας, με βάση την εξιστόρηση του Θουκυδίδη και την περιγραφή του λοιμού, διαπιστώνει ότι από «τις συμφορές που βρήκαν ποτέ την ανθρωπότητα, οι μεγάλες επιδημίες άφησαν μια ιδιαίτερη ζωηρή ανάμνηση». Αυτές «αρχίζουν με τον αιφνιδιασμό φυσικών καταστροφών» και «η επιδημία έχει και μια διάρκεια που μπορεί να φτάνει τους μήνες ή ακόμα και ολόκληρο χρόνο» και «έχει συσσωρευτικές επενέργειες, αρχικά αρρωσταίνουν λίγοι μόνον άνθρωποι, ύστερα οι περιπτώσεις πολλαπλασιάζονται. Παντού υπάρχουν νεκροί’ σε λίγο βλέπει κανείς συνολικά περισσότερους νεκρούς παρά ζωντανούς». Η επιδημία δύναται να έχει τα ίδια αποτελέσματα με έναν σεισμό, αλλά εδώ «οι άνθρωποι είναι μάρτυρες του μεγάλου θανάτου, ο θάνατος πραγματοποιείται όλο και πιο πολύ μπροστά στα μάτια τους».

Η επιδημία είναι σαν πόλεμος, όπου «ο εχθρός είναι κρυμμένος, δεν τον βλέπουν πουθενά’ εκείνου δεν μπορούν να του κάνουν τίποτε. Περιμένουν μόνο να τους χτυπήσει αυτός. Ο αγώνας διεξάγεται μόνον από την εχθρική πλευρά. Η πλευρά αυτή χτυπάει τόσους πολλούς, ώστε σε λίγο οι άνθρωποι αρχίζουν να φοβούνται ότι θα τους σκοτώσει όλους».

Τι είναι η μάζα σε αυτή την περίπτωση; Ο Κανέττι σημειώνει: «Μόλις γίνει γνωστή η επιδημία, δεν μπορεί να καταλήξει πουθενά αλλού, παρά στον από κοινού θάνατο όλων. Εκείνοι που προσβάλλονται απ΄ αυτήν περιμένουν – μια και δεν υπάρχει φάρμακο γι΄ αυτήν – να εκτελεστεί η καταδίκη που τους έχει επιβληθεί. Μόνον εκείνοι που έχουν προσβληθεί από την επιδημία αποτελούν μάζα: είναι ίσοι ως προς τη μοίρα που τους περιμένει». Η μάζα σχηματίζεται από μια επιταχυνόμενη κίνηση, την επιταχυνόμενη κίνηση της αύξησης των πτωμάτων: «Ο αριθμός τους μεγαλώνει με αυξανόμενη επιτάχυνση. Τον προορισμό προς τον οποίον κινούνται τον φτάνουν μέσα σε λίγες μέρες. Καταλήγουν στη μεγαλύτερη πυκνότητα που μπορούν να φτάσουν ανθρώπινα σώματα, όλοι μαζί σ΄ ένα σωρό από πτώματα […] … η επιδημία καταλήγει στη μάζα των ετοιμοθανάτων και των νεκρών». (σ. 289) Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ανυπόφορος συνωστισμός των νεκρών σωμάτων και «δεν είναι πια δυνατόν να κηδευτούν ξεχωριστά τα θύματα» και «πετιούνται ο ένας πάνω στον άλλον σε τεράστιους μαζικούς τάφους, χιλιάδες νεκροί όλοι μαζί σ΄ έναν τάφο».

Από την ιστορία της ανθρωπότητας ο Ε. Κανέττι διαπιστώνει τριών ειδών τύπους σώρευσης πτωμάτων, αυτά είναι «η μάχη, η μαζική αυτοκτονία και η επιδημία». Εις την περίπτωση της επιδημίας η σώρευση των πτωμάτων «φαίνεται σαν να επιβάλλεται απέξω από κάποια άγνωστη δύναμη» και η διαδικασία της σώρευσης και «μαζικοποίησης» είναι αργή, και «έτσι οι άνθρωποι ζουν σε μια ισότητα φρικτής προσμονής, που μπροστά της διαλύονται όλοι οι συνηθισμένοι σχηματισμοί των ανθρώπων».

Και ακολουθούν μερικές χρήσιμες παρατηρήσεις για το φαινόμενο της επιδημίας: «Το στοιχείο της μετάδοσης, που είναι τόσο σημαντικό στην επιδημία, έχει το επακόλουθο οι άνθρωποι ν΄ απομονώνονται. Το πιο σίγουρο είναι να μην  πλησιάζουμε κανένα, γιατί θα μπορούσε να έχει κιόλας μέσα του την αρρώστια. Μερικοί φεύγουν από την πόλη και σκορπίζουν στα κτήματά τους. Άλλοι κλείνονται στα σπίτια τους και δεν αφήνουν να μπει κανείς. Ο ένας αποφεύγει τον άλλο. Η διατήρηση των αποστάσεων γίνεται η τελευταία ελπίδα. Η προοπτική της ζωής, η ίδια η ζωή εκφράζεται σα να λέμε με την απόσταση προς τους αρρώστους. Οι μολυσμένοι μετατρέπονται σιγά-σιγά σε νεκρή μάζα – οι αμόλυντοι μένουν μακριά από τον καθένα, συχνά κι από τους στενότερους συγγενείς τους, τους γονείς τους, τους συζύγους τους, τα  παιδιά τους. Είναι αξιοπρόσεκτο πως εδώ η ελπίδα της επιβίωσης απομονώνει τον άνθρωπο, απέναντί του στέκει η μάζα όλων των θυμάτων».

Σε αυτές τις συνθήκες υπάρχουν και εκείνοι οι οποίοι μολύνθηκαν, αλλά διασώθηκαν, «αυτοί επιβίωσαν και νιώθουν άτρωτοι. Έτσι μπορούν να δείχνουν συμπόνια για τους αρρώστους και τους ετοιμοθάνατους που τους περιβάλλουν. «Τέτοιοι άνθρωποι», λέει ο Θουκυδίδης, «αισθάνονταν τόσο ανώτεροι για την αποθεραπεία τους, ώστε νόμιζαν ότι στο μέλλον αποκλειόταν να πεθάνουν από κάποια αρρώστια»».

Στο ίδιο βιβλίο ο Ε. Κανέττι, αναφέρει ότι η μάζα εις τη σύγχρονη εποχή σχηματίζεται πίσω από την εφημερίδα, αλλά και πίσω από τον φόβο των «ιών». Εις τις ημέρες μας πληθαίνει η μάζα η οποία συγκεντρώνεται παγκοσμίως πίσω από τις εικόνες και τις ανακοινώσεις της ραδιοτηλοψίας, απομονώνεται εις την επικοινωνία του διαδικτύου και εις τους διαλόγους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Όταν θα καταλαγιάσουν τα πολιτικοκοινωνικά γεγονότα που πυροδότησε ο κορωνοϊός, οι ειδικοί επιστήμονες, αλλά και οι διάφορες υπηρεσίες των κρατών (από τις υπηρεσίες στατιστικής έως εκείνες της εθνικής ασφάλειας) θα προσπαθήσουν να «ιχνηλατήσουν» τα αποτυπώματα αυτά και τη σημασία τους για το μέλλον κάθε χώρας ξεχωριστά, αλλά και της ανθρωπότητας εις το σύνολό της. Εν τω μεταξύ, το έκτακτο της κατάστασης ανέσυρε εις την επιφάνεια αδυναμίες και ελλείψεις του σύγχρονου κόσμου. Και, φυσικώς, τις αδυναμίες του σύγχρονου «υποκειμένου», το οποίο ζει με την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας της επιστήμης. Εν τω μεταξύ παρακολουθούμε τις ανακοινώσεις για την επιταχυνόμενη αύξηση των εντοπιζόμενων κρουσμάτων και εις την χώρα μας… η «μαζικοποίηση» του φαινομένου εν εξελίξει… 

Ο Όμηρος Ταχμαζίδης είναι μέλος του Ε.Γ. της «Σοσιαλιστικής Προοπτικής»